Mumyaka yakainda,luzyibo lwa kkalenda lya Mulengi a Nsabata
yabuzuba bwaciloba, lwakamwaikila atalaa nyika. Kwakaba kutongooka kapati
kutongookela kasimpe aaka. Nokuba boobo, ooku kutongooka kuti kwalangisyigwa amumuni
wa Mangwalo amalembe aamisela, tusimpe tulibonya mutwaambo ooto tutondezya kuti
Nsabata yamasimpe ya Bbaibbele, ikonzya buyo kubalilwa kubelesya kkalenda
litobezya mwezi-azuba lyaku Malengelo. Woonse mazuba amwi aakukomba, aayo
aabalilwa kubelesya makkalenda aamwi, alilubide.
Twaambo tutobela ansi
aawa nkutongooka ooko kwakamvwugwa kakutongookela
kkalenda lya Bbaibbele litobezya Mwezi-azuba, abwiinguzi kukutongooka komwe komwe.
TONGOOSI #1: “Kkalenda litobezya mwezi-azuba lilakonzya kubeleka
muciinzo canyika cili kabotu, mbuli akataa nyika. Nokuba boobo, talikonzyi
kubeleka munzila njeenya kuti kokkala kumagolelo aanyika Kunyika nokuba
Kumusanza.”
BWIINGUZI: Bubotu bwa kkalenda lya Mulengi mbwakuti, lilabeka
munzila njeenya buyo Kunyika, Kumusanza aakati kanyika.
Mwaka
mupya wakkalenda litobezya mwezi-azuba utalikila
muciindi camalubaluba akataa cilimo amainza, nokuba kumagolelo aanyika akwalo.
Kufumbwa buyo kuti milazyo ya kkalenda eelyo yamvwisigwa,
ikkalenda lyamwaka woonse inga lyabalilwa kuzwa kubuzuba butaanzi bwa Mwezi
Mupya mutaanzi waciindi ca Malubaluba.
Kaambo kakuti musinzo weenda mwezi utola mazuba aali 29.5, muntu
ulakonzya kubalila mwezi uuli woonse wabili uutobela kuti ulaa mazuba aali
makumi otatwe, kumwi myezi imwi kilaa mazuba aali 29. Oobu mbombubo bana
kristu bataanzi mbubakali kubalila myezi eelyo nibakayubide mumpako nokuba
mubuzike kabasya migonti alimwi kabatakonzyi kubona anze mumulengalenga.
Nkaambo kakuti Buzuba bwa Mwezi Mupya bulakonzya kubalilwa
munzila iiluleme, kukomba ooko kutobela kkalenda litobezya mwezi-azuba inga
tiilyabaa kaambo kumagolelo aanyika akwalo. Mbweenya buyo abalo babamba nsabata
ya Mujibelo mbobatobela kkalenda lina Gregory, muntu inga wabamba buzuba
busetekene kuzwa cifumofumo, kusikila ciindi cakulala masiku.
Ikkalenda lya Malengeleo ndikkalenda likonzya kubelesyegwa
amuntu uuli woonse alimwi lililuleme kapati, kufumbwa nkobede atalaa nyika.
TONGOOSI #2: “Bbuku lya baJuuda lya
Talmudi taligwasyilili Nsabata iitobezya mwezi uulibonya pe. Lyaambilizya buyo
kuti mipailo inga yapegwa ‘Kuti Mwezi Mupya watalikilwa mu Nsabata’ alimwi
lilaa malailile aayindene aakubamba pobwe lya Pasika, ‘ Kuti buzuba bwakkumi
acisambomwe bwasikila mu Nsabata.’ Twaambo twamusyobo ooyu nitwatakalembwa kuti
baJuuda nibakali kukomba mu Nsabata iitobezya Mwezi-azuba, nkaambo, kujatikizya
mbolibede kkalenda litobezya mwezi uubonwa ameso, Myezi mpiya nokuba buzuba bwakkumi
acisambomwe tabubusikili mu nsabata pe.”
BWIINGUZI: Ibbuku lya Talmudi, lyakalembwa
kaciindide ciindi cakudilimunwa munzi wa Jelusalema mu AD 70. Nokuba kuti
zimwi zintu ziceendelana azya kasimpe kamu Bbaibbele, ooto twaambo tukonzya buyo
kulomya kululama kuti tweezyekwa abumboni bwa Mangwalo.
Muciindi ca buumi bwa Mufutuli anyika, bana ba Isilayeli
bakacili kubelesya kkalenda litaanzi litobezya mwezi uulibonya-azuba lya
kumalengelo. Mupaizi mupati, ooyo lyoonse wakali kweendelezya nkamu yaba
Sadyusi, nguwakalaa mulimo wakwaambilizya ciindi mwezi mupya niwatalika, Ba
Falisi, aabo bakalaa “tunsiyansiya twansiku twabantu” ooto Mufutuli
ntwaakabakalalila; TIIBAKALI kweendelana akkalenda eelyo pe.
Aaka nkaambo kalemu kapati nkaambo kkalenda libelesyegwa
mazubaano abaJuuda kubalila mapobwe aabo lililubide alimwi nkupindaulwa kwa kkalendalitaanzi. Lyakaanzwa aba Falisi
alimwi bakazumizya kucinca ooku kwiinda mukubelesya tunsiyansiya twabo.
Eelyo tempele nilyakadilimunwa mu (70
A.D.) ba Sadyusi bakazimaanina limwi, akusiila bweendelezi bwa baJuuda mumaanza
aa Bafalisi. Aboobo kuzwa kuciindi eeco, buumi bwa baJuuda bwakali
kweendelezyegwa aba Falisi; woonse musela wa BuJuuda wakabambululwa kweendelana
aba Falisi, alimwi ba Sanihedulini abalo bakapegwa ciimo ciindene. Kwakaba
musela mupya wakaatula bupaizi bwakaindi (Abot 1:1). BuFalisi bwakayaka
ciimo cipya ca buJuuda, buumi amizeezo ya BuJuuda mumisela iicizya kumbelaa
mazuba yoonse. (“Pharisees,” The Jewish Encyclopedia,
Vol. 9, [1901-1906 ed.], p. 666.)
Kubelesya bbuku lya Talmudi “kutondezya” kuti kkalenda
litobezya mwezi-azuba lililubide, ncintu citakwe makani, nkaambo kunyina
ncocitondezya mubwini. Cilikke cikonzya kutondezyegwa ncakuti tunsiyansiya twa
baFalisi twakazwidilila eelyo bana ba Isilayeli nibaakaka Messiah.
Bufalisi bwakaba bupaizi bwa Talmudi . . .
[pele] muya wa bufalisi bwansiku wakakkalilila kuuciliko kakwiina kucinca pe.
Eelo muJuuda . . . nabala bbuku lya Talmudi,
walo wiinduluka kutongooka ooko kujanwa muzikolo zyaku Palesitaini. . . .
Muya wa Bafalisi uciliko kuucilaa nguzu. (Louis Finkelstein, The
Pharisees: The Sociological Background of their Faith, [Jewish Publication
Society of America], Vol. 4, p. 1332.)
Basicikolo baJuuda bamazubaano, bayaamikide lusyomo lwabo
mubbuku lya Talmudi, eelyo lyalo lizyila kulusyomo lwaba Falisi. Mufutuli
wakali kuyandisya kwaandaanya mulawo wabulemu a Nsabata yakasimpe kuzwa ku
“ziyanza azilengwa zyabasikale.”
Kuyaamina abbuku lya Talmudi nkusimpa lusyomo lwamuntu muzilengwa zini
eezyo Messiah nzyaakasulaika.
TONGOOSI #3: “Ibbala
lya ‘mvwiki’ lizyila kubala lya ciloba. Ncobeni, eeli bbala liiminina
kwiinduluka kuzinguluka mazuba aali ciloba! Tee kayi, Nsabata mbobuzuba oobo
baJuuda nobakomba!”
BWIINGUZI: Ibbala lyaci Hebulayo lyakuti shabuwaliiminina cigaminina kuti, “kwaandaula muziloba” nkaambo kakuti
mvwiki yaba Hebulayo yakalaa mazuba aali ciloba. Lyakasandulwa kuya mu Cikuwa
kuti “mvwiki.” Mikowa yabantu minjaanji muziindi zyansiku zyakalaa mvwiki
ziindene bulamfu.
Zyooko ziindene zya Afulika zyakalaamvwiki zyamazuba aali
otatwe, one, osanwe, cisambomwe, alusele, kazyizingulukila mumbalaa mazuba
aamakwebo. Ncobeni , mucisi ca Congo, ibbala liitwa kuti “mvwiki” ndimwi abbala
lya “makwebo”.
Mukowa waba Maya baku Yucatan wakalaa mvwiki zyamazuba aali
osanwe. Ba Muysca baku Musanza lya America bakalaa mvwiki yamazuba otatwe
kakuli ba Chibcha bakalaa mvwiki yamazuba aali one.
Ba Etruscani aba baLoma bakalaa mvwiki zyamazuba aali
lusele, kakuli baku Ijipita aba Frenchi bakalaa mvwiki zyamazuba aali kkumi.
Kunyina bbala lyaambilizya lya “shabuwa”, nokuba
boobo, liiminina kuzinguluka kwa
mvwiki. Ciindi cansiku, zyoonse mvwiki zyakali kwiinduluka kutalika
mubuzuba bwa Mwezi Mupya. Masimpe kuti mvwiki yamazubaano ilazinguluka kakwiina
kuyozya akuyaamina mutwaambo tunjaanji, pele KUTALI kuyaamina ku kkalenda
lyakumatalikilo.
Umwi sicikolo muJuuda, mwiyi wakucikolo cipati ca Rutgers
wakati:
Mazuba aali ciloba aayinduluka kuzinguluka
mumisela yoonse kakwiina kubikkila maanu kumwezi azibeela zyawo, nimvwiki
yakaanzwa abaJuuda. Kuyungizya boobo, kwaandaana akataa mvwiki yamazuba aali
ciloba kuzwa kuzilengwa leza cakali cintu cimwi buJuuda ncibwaaletela lusumpuko
lwamazuba aano. . . . yakaletelezya ceeco Lewis Mumford ncaakatondezya kuti
“musinzo uyaabulampa”, aboobo eeco ncintu ciyaa kuyungizya musinzo akataa bantu
a zilengwa leza. Mvwiki zyamasendekezya [mvwiki ziinduluka kutalika a Mwezi
Mupya] a [mvwiki zyizinguluka kakwiina kulekezya] ziiminina misyobo yobile
yakweendelezya buumi bwabantu, ntaanzi kiiyaamide akweendelana azilengwa leza
asyoonto, ncaalizi kiisiminide akulyaangulula kuzwa kuzilengwa leza. Kwaanza
mvwiki iizinguluka kakwiina kulekezya aboobo cakali cintu cimwi cilaa mulimo
mupati mulusumpuko lwabantu mukusoleka kulyaangulula akuleka kuba bazike
bazilengwa leza akulibambila bweende bwazintu bwabo beni. (Eviatar
Zerubavel, The Seven Day Circle: The History and Meaning of the Week, p.
11)
Aaka kaambo kunyina acimbi ncokaambilizya pele nkuzumina
buzangi. Keelede kuteelelwa kuti buJuuda nobuzumina kuti mbuJuuda bwamazubaano,
bwakazyila kuli baFalisi “mutunsiyansiya azilengwa” a “aziyanza” eezyo Mufutuli
nzyaakasinganya.
TONGOOSI #4: “Ncintu citakonzyeki kubalila kusikila a Pentekkositi mubuzuba
bwa kkalenda litobezya mwezi-azuba.”
BWIINGUZI: Nee peepe. Ilikke nzila yakoolola
kubalila kusikila ku Pentekkositi nja
kubelesya kkalenda litobezya mwezi-azuba, nkaambo kwiinda mukubelesya kkalenda
lya Bbaibbele, zyoonse ziindi mbozikonzya kubalilwa munzila iiluleme akukkwana
kabotu.
Mangwalo alaa nzila zyotatwe zyakululamika kubalila
kusikila ku Pentekkositi. Eezi nzila zyakubalila zilipedwe mu BaLevi
23:15 a16:
Lino kuzwa kubuzuba butobela
Nsabata oobo bwakuleta Musunta wakuyumbaanya, amubale mazuba mane kumane mvwiki
zili musanu azibili. Zyeelede
kuba mvwiki zikkwene . Eelyo
yaakwiinda Nsabata yaciloba, mukabalile mazuba aali makumi osanwe, . . . ” (Ba Levi 23:15-16, Fenton)
Nzyeezyi nzila zyotatwe zibikkidwe mu mangwalo:
- Talika
kubalila mubuzuba bwa Kuzumbaanya musunta, “mubuzuba butobela Nsabata” ya
pasika. (Langa BaLevi
23:11.) - Nsabata zili
ciloba zyeelede kubalilwa mubukkwene. - Mpoonya
balila mazuba aali makumi osanwe kusikila buzuba bwa Pentekkositi.
Nsabata zili Ciloba nzyezyipa mvwiki zikkwene zili ciloba,
kutalikila mubuzuba bwa Kuzumbaanya Musunta.
Mubuzuba butobela Nsabata yaciloba, kubalila mazuba aali
makumi osanwe mpokutalikila. Eeci
ncecisikila mubuzuba bwa 28th nanka bwa 29th bwa Mwezi Wane kweendelanya
amazuba aamwezi Watatu ooyo wakainda kale. (Langa Cifwanikiso cili ansi aawa.) Eeci
ncecintu cipa kuti ciindi cakubalila koonse kuzwa aKuzumbaanya Musunta wamaila
cibe mazuba aali mwaanda (100 mazuba) aayo ngotweelede kulangila mbotupedwe
kale kuti pobwe lya mvwiki lizingulukila abutebuzi bwamaila, alimwi maila atola
mazuba aali 100-120 kuti abizwe, nkokuti myezi yone. (Langa BaLevi 23: 17-20.)
“Cintu cipati cakusekelela [Pobwe lya
Mvwiki] ncakuleta mikamu naa zinkwa zyobile zyakabambwa kuzwa kumaila aamusunta
wakuzumbaanya.” (Pentecost, Smith’s Bible Dictionary)
Yahushua wakali kwaamblizya kasimpe aaka eelyo Walo
naakaamba kaambo aaka kaindi kasyoonto kawiindide Pasika:
“Mutaambi kuti, ‘Kucili myezi yone
kusikila tukasike muciindi cakutebula’?” (Johane 4:35, NKJV)
Balembi bamisela abasicikolo ba Bbaibbele boonse balazumina
kuti Pobwe lya Mvwiki alyalo liiminina ciibalusyo cakupegwa Mulawo aMulundu wa
Sinai.
“Buzuba bwa Pentekkositi bwakali
kubambwa abaJuuda mbuli pobwe lyakwiibaluka kupegwa mulawo a Mulundu wa Sinai.”
(Barnes’ Notes on the New Testament)
“Pobwe lya Mvwiki lyakali kusekelelwa
mukwiibalusya kupegwa…” (Matthew Henry Concise)
” Pobwe lya Pentekkositi, naa Pobwe
lya Mvwiki . . . eelyo micelo mintaanzi ya maila niyakali kweetwa kucipaililo;
mukusekelela kupegwa mulawo atalaa Mulundu wa Sinai.” (Musela wa Cisi ca
BaJuuda)
Kuti umwi muntu wabala buyo mazuba aali makumi osanwe (50)
kuzwa mubuzuba bwakutuuzya a Kuzumbaanya Musunta wamaila muciindi ca Pobwe lya
Cinkwa Citakwe Mimena, nkokuti Pentekkositi inga niwaasika kabataninga sika
kumulundu wa Sinai bana ba Isilayeli. Nokuba boobo, eelyo notubelesya kkalenda
litobezya mwezi-azuba, eelyo ndyotubona kalilandabikidwe mu Mangwalo, lyalo
litondezya kuti kubalila Pentekkositi kwamu Bbaibbele amisela yaciindi eeco,
nciibalusyo cakupegwa Mulawo.
Nsabata zikkwene [zitobezya mwezi uubonwa ameso] zili
ciloba lyoonse zisikila mubuzuba bwalusele bwa Mwezi Watatu. Mu Kulonga 19:1
twaambilwa kuti bana ba Isilayeli bakasika buzuba mbweenya mbubaayaamuka cisi
ca Ijipita, buzuba bwakkumi amusanu (15). Aawa tulaamazuba mataanzi aali
ciloba aakubalila mazuba aali makumi osanwe. Mu Kulonga 19:10-16 kulembedwe
kuti Yahuwah wakaambila Mozesi kuti asalazye bantu. Nikwaainda mazuba otatwe,
Yahuwah wakaselukila a Mulundu wa Sinai. Aboobo, swebo tucilaa mazuba
otatwe aaciceede kubalila, kuti tisikile kubala mazuba aali kkumi. Mu Kulonga 24,
Yahuwah wakabuzya Mozesi kuti atante akuboola Mumulundu abalupatipati. Mozesi,
Aloni, Nadabu, Abihu, abamwi bapatipati bakatanta Mulundu wa Sinai. Mpoonya Yahuwah
wakaita Mozesi kuti aboole mukati kamulundu. Nikwakainda mazuba aali makumi
one, Mozesi wakaselemuka kuzwa mumulundu aMabwe mataanzi aapapalele aayo
aakalembwa amunwe ookwa Yahuwah. Eeci ncecisanganya mazuba aali makumi one
kukubalila kwesu, akutusisya kumazuba aali makumi osanwe!
Kuli bumboni bwakuti mubuzuba bwa makumi one afuka (49th)
bwakubalila, tulabona mu Kulonga 32 kuti Aloni waambilizya kuti:
“Cifumo ndi Pobwe kuli
Yahuwah.” (Langa Kulonga
32:5.)
Aloni wakali mupaizi silutwe wakasalidwe a Yahuwah Lwakwe
alimwi walo wakalibubonede bulemu bwa Yahuwah atalaa “mabwe aa Safiya aapapalele
” mu Kulonga 24. Eeli tiilyakali pobwe lyakwaanza buyo, pele bana ba
Isilayeli bakalisofwaazya mubuzuba busetekene oobo amicito yakukomba mituni
yabo. Eeli lyakali Pobwe lya Mvwiki, lyakali mazuba aali makumi osanwe (50)
kaziindide Nsabata zyakkalenda litobezya mwezi-azuba zikkwene zili ciloba (7)!
Aaya ngamasimpe kuti kwiinda buyo
mukubalila Nsabata zili ciloba zikkwene mukkalenda litobezya mwezi-azuba
akusanganya mazuba aali makumi osanwe, muntu nakonzya kusikila mubuzuba
bwamasimpe bwa Pobwe lya Mvwiki (Pentekkositi)! Kuleka kukazya Nsabata
iitobezya mwezi-azuba, kubalila kwa Bbaibbele kusikila ku Pobwe lya
Mvwiki ncintu cimwi citondezya bumboni bwa Nsabata iitobezya mwezi-azuba!
TONGOOSI #5: “Kuli
mizeezo minjaanji iikazyana mumakani aaNsabata iitobezya mwezi-azuba. Yahuwah
teesyi uuleta kuzinga mizeezo pe. Kuti nicali masimpe, aabo babamba Nsabata
iitobezya mwezi-azuba nibaliswaangene mulusyomo lwabo lumwi. Pele mbuli
mbocibede lino, TABASWAANGENE; bamwi babamba Mwezi Mupya mubuzuba bwakwiimpana
mwezi azuba, bamwi mubuzuba bucaalizya kulibonya mwezi UCAALIZYA KULIBONYA,
bamwi mubuzuba bwamwezi MUTAANZI uulibonya mbuli kapapa, alimwi bamwi
kabatobela mwezi uulibonya kwiinda mutaanzi kulibonya, alimwi abamwi kabatobela
mwezi uuzwide kumweka! Koonse kupyopyongana ooku, nkulubila.”
BWIINGUZI: Ooku nkuzwanga kutakwe maanu pe.
Inga kwatalika kulwana abuna kristu, oobo bulaa myaanda myaanda yazikombelo
ziteendelani mubuzuba bwakukomba, nokuba kumvwana mumakani aaciimo ca Kristu,
nanka citola busena eelyo lwainda lufu, alimwi amuzintu zinjaanji zyakusyoma
zimwi.
Mangwalo aamba kuti Yahuwah Lwakwe nguwaalengelezya kuti Nsabata
ilubigwe.
Yahuwah wakali mbuli sinkondo. Walo
wakamwaiya cisi ca Isilayeli . . . Walo wakacita bulwani kucikombelo Cakwe,
mbuli kuti muumuunda; Walo wakadilimuna busena Bwakwe bwakubunganina; Yahuwah wapa
kuti mapobwe aakwe aNsabata zilubwe mu Ziyoni. (Langa Malilo 2:5, 6.)
Mubbuku lya Hosiya 2, mukampango 11, Yahuwah waamba kuti:
Ime njoolesya kusekaseka kwakwe koonse,
amapobwe aakwe woonse, Myezi Mipya Yakwe, a Nsabata Zyakwe – Amapobwe Aakwe
woonse. (Hosiya 2:11,
NKJV)
Ziindi zyakukomba zyoonse zyeelede kubalilwa kubelesya
kkalenda litobezya mwezi-azuba lyaku Malengelo.
Nokuba boobo, kuli kusyomezyegwa kupedwe kuti mumazuba
aamamanino kasimpe koonse kayooyubununwa, kayoobambululwa, akuyobololwa:
Yahuwah uyakweendelezya lyoonse, akukatalusya moyo wako mumasena mayumu. Uyookwaabila nguzu
kuzifuwa zyako, nkabela uyooba mbuli muunda uutuntulilwa, ambuli butoolo
bwamaanzi buli amaanzi aatayuminini. . . . Bamwi akati kenu
bayooyakulula matongo aakoolaulwa; webo uyoobukulusya musemo wamazyalani manjaanji;
webo uyooitwa kuti nduwe Sikumama myaatuko eeyo yaalubizyigwa,
Uubambulula Nzila zyakweendela aKukkalila mumo. Webo kuti wazyola matende aako akulilesya
kusofwaazya Nsabata, walilesya kucita zyakulikkomanisya mubuzuba Bwangu
busalalisya, akwiita Nsabata kuti ndukondo abuyandisi
mumeso aako, alimwi buzuba busalala bwa-Yahuwah bulemu, naa wabulemeka
mukutatola nzila zyako omwini nikuba kulibotezya buyo nikuba kwaamba majwi
aabuyo, …. (Langa Izaya 58:11-13.)
Mulimo wakubambulula akuyobolola tusimpe ooto twakavwukkidwe
kunsaa kulubizya, wakatalika kaindi muciindi ca Butongoosi bwa Basikukazya
alimwi ooyu mulimo uciya kumbele kusikila buzuba buno mukubambulula kkalenda
lya Bbaibbele aNsabata yandilyo. Tacili cintu cuubauba kudibaula akudadaula
tusimpe ooto twakalubidwe akusiswa kaindi nsiku loko. Citola ciindi cilamfu
akubikkila maanu abunkutwe kucita boobo.
Nokuba kuti kuli kwiimpana mizeezo akataa baabo basoleka
kuyobolola tusimpe twakasweekede, eeco teesyi kukazya tusimpe ooto pe. Pele,
boonse balipedwe lwaanguluko lwamizeezo alwanguluko mubupaizi lwakulibalila
akuvwuntauzya kutegwa bateelelesye lwabo beni.
TONGOOSI #6: “Eeyi
Nsabata iitobezya mwezi-azuba nkubukulusya ciyanza cansiku cakupailila mwezi
kacisamikidwe ciwa camazubaano. Kunyina acimbi pe, pele nkukomba mwezi.”
BWIINGUZI: Ciindi COONSE cilabalilwa kwiinda
mukweenda kwacintu. Kakwiina cintu ciputauka muzilengwa leza zyamulengalenga
kweendelanya ampoyiimvwi nyika, tatukonzyi kubala ciindi pe.
Kuli makkalenda aali one mataanzi:
Kkalenda libelesya bweende bwa Nyenyezi.
Makkalenda aatobela zuba kwamwaka woonse. Myezi yakkalenda eelyo tiiyeeme acintu cili coonse muzilengwa leza.
Makkalenda aatobezya mwezi ayeeme buyo abweende bwa mwezi uubonwa ameso. Nkaambo kakuti mwaka waciindi citola mwezi kuzinguluka nyika, ulaa ciindi cisyoonto kwiinda ciindi citola mwaka wazuba kuzinguluka nyika, ayalo myezi iitobela mwezi luzutu, ilasensela ooku akooku mukati kamwaka uutobezya zuba luzutu, mbuli mukkalenda lyabupaizi bwa Izilamu.
Makkalenda aatobezya mwezi azuba abelesya zuba kupima
mwaka, abweende bwa mwezi uubonwa ameso kubalila myezi.
Kalenda lyamazubaano lina Gregory ndikkalenda litobezya zuba luzutu. Kkalenda
lyamu Bbaibbele ndikkalenda litobezya mwezi azuba antoomwe. Eeco
teesyi kwaamba kuti muntu upailila mwezi. Caamba buyo kuti mwezi antoomwe azuba zyoonse zyobile
zilabelesyegwa kubamba ciindi. Ooyu ngomulimo nguzyaabikkilwa mubbuku lya
Matalikilo 1:
Elohimu wakati, “Akube mimuni
mumweenya wakujulu kuti yaandaanye buzuba kuzwa kubusiku; alimwi ayibe zitondezyo
aziindi zyamwaka, amazuba amyaka.” (Langa Matalikilo 1:14.)
Kubelesya zuba amwezi kubalila ciindi tacili cintu cipa
kuti muntu atalike kupaila mwezi pe!
TONGOOSI #7: “Muleli waku Loma
alimwi mulembi wamisela Cornelius Tacitus ulasalazya kuti bamaJuuda bakali
kubamba Nsabata Mujibelo. Nkaambo kakuti bakomba mituni bakaswaanganya kubamba
Nsabata kukubamba buzuba bwa Saturn, ncintu citondezya kuti ‘buzuba bwa Saturn’
bwamvwiki yaba Loma bwakali buzuba bomwe ‘abuzuba bwa Nsabata’ bwamu Bbaibbele
BWIINGUZI: Mangwalo lwawo aamba bana ba
Isilayeli kuti bakali kupailila Saturn. Saturn wakali leza mutuni wazilengwa
leza.
Mipailo yakukombela zilengwa leza mumazuba
aazyo, cakali ciyanza cakupailila zilengwa leza zyamumweenya wakujulu.
(Robert L. Odom, Sunday in Roman Paganism, p. 158.)
Saturday “mbuzuba
bwa Saturn” alimwi kunooli eelyo bana ba Isilayeli nibakali kukomba leza
wazilengwa leza, bakali kucita boobo, mubuzuba bwakwe bwa: Mujibelo. Nokuba
boobo, kupaila kwamusyobo ooyo lyoonse kwakali kuzanga kutaambiki
kwakunyansyila Julu.
Ciindi citaanzi cini eelyo nokwaambwa buzangi bwabana ba
Isilayeli kabakomba Saturn cakali ciindi ca Kulonga 32: buzangi bwakacitikila
kumulundu wa Sinai mukubumba moombe wagolide. Eelyo nibakamanizya kubumba
moombe, bakati:
“Aaba mbabaleza benu, O Isilayeli,
aabo bakamugwisya munyika ya Ijipita.” (Kulonga 32:4, KJV)
Ooyu moombe wagolide wakali citondezyo ca Saturn:
Inzila imwi leza wabana Ijipita mbwaakali
kuyandisyigwa eeyo njibakali kumutondezya, yakali yakubumba mucende waŋombe
nokuba moombe – moombe Apisi – ooko bana
ba Isilayeli nkubaakonzyanisya leza wabo mutuni. Kaambo keni ooyo moombe
ncaatakali kulibonyabonya muzitondezyo zyaleza ooyo ngwaakali kwiiminina
nkakuti, ooyo moombe wakali kwiiminina bulemu bwa ciimo ca Saturn, “ooyo
UUSISIDWE,” “Apisi”, eelyo kalili buyo zina limwi lyakusisikizya Saturn.
(Alexander Hislop, The Two Babylons, p. 45)
Mumisela minjaanji yakatobela eelyo bulelo bwa Isilayeli
nibwaacimbaulwa muzipaanzi zili kkumi zyamikowa yakunyika, Jeloboamu, wakainduluka
kubukulusya kukomba Saturn.
Nkabela Jeroboamu
wakaamba mumoyo wakwe kuti, Ambweni bwami buyoopiluka kuluzubo lwa-Davida. Naa
bantu aaba baya kukutuula zipaizyo muŋanda yokwa Yahuwah yaku-Jelusalemu, myoyo
yabantu iyoosandulukila kumwami wabo, kuli-Roboamu mwami wa-Juuda,
aboobo
bayoondijaya akupiluka kuli-Roboamu mwami wa-Juuda. Lino mwami naakamana
kubuzyanya makani, wakapanga boombe bobile bangolida, wakaambila bantu kuti,
Camukataazya kuya ku-Jelusalemu. Amubone, noba-Israyeli, Mbaaba ba-Leza banu
ibakamugwisya munyika ya-Ijipita.
Mpawo wakabikka umwi ku-Beteli, aumwi
wakamubikka ku-Dani. Nkabela aaya makani akaba cinyonyoono, nkaambo bantu
bakali kuya kuliyooyo waku-Beteli, akusikila kuluumwi waku-Dani. (Langa I Bami 12:26-30.)
Muluse lwakwe , Yahuwah wakatumina mushinshimi Amosi kuti
asinsimune baban ba Isilayeli kuntenda iili mukuzanga ooku. Imulumbe ooyo Yahuwah
ngwaakatumina kwiinda mumushinshimi Amosi wakababuzya kuti:
Saa mwakandiletela Ime zipaizyo azituuzyo myaka iili makumi
one munkanda, Omukowa wa-Israyeli? Ncobeni mwakabweza itente lya-Moloki a
Kkiyuni akakombelo kazikozyano zyanu, anyenyeezi yamuzimu wanu ngumwakalicitila
nubeni. (Amosi 5:25, 26, KJV)
Kweendelenya acilembedwe cilaa mutwe wakuti The New
Strong’s Exhaustive Concordance of the Bible, ibbala Kkiyuni lyaamba kuti:
“[I] zina limbi lya leza mutuni Saturn.”
(The New Strong’s Exhaustive Concordance of the Bible, p. 194)
Makani aabuzangi bwabana Isilayeli, mbuli mbwaalembedwe mu
Mangwalo, ayubununa kuti kupailila Saturn kwakalaa cibeela cipati mubupaizi bwabuzangi.
Oobo buzuba bwini muntu mbwakomba mbobulemekezya leza
wabuzuba oobo. Saturn nguleza wa Mujibelo.
Yahuwah, Mulengi, wakeelede kukombwa mubuzuba Bwakwe busalala
bwa Nsabata, iibalilwa kubelesya kkalenda Lyakwe litobezya mwezi-azuba
antoomwe. Kukomba mubuzuba bumwi, bubalilwa kubelesya kkalenda limbi, nkupa
bulemu kuli leza uumbi kunze lya Mulengi.
TONGOOSI #8: “Balembi bamisela banjaanji kutalikila kuli Cassius Dio, kuya
kuli Frontinus abamwi banjaanji, bakasalazya kwaamba kuti baJuuda baakaka
kulwana nkondo ‘mubuzuba bwa Saturn’. Awalo munzi wa Jelusalema
wakadilimunwa mumwaka wa AD 70 ‘mubuzuba bwa Saturn.’ Eeci ncintu
cisalazyide kuti mbubuli buzuba bwaciloba bwa Nsabata kuciindi eeco.”
BWIINGUZI: Kutongooka ooku kuyeeme amuzeezo
wakuti mvwiki yaziindi zyabalembi baLoma yakali konzyene amvwiki yamazubaano.
Eeci ncintu cilubide.
Kkalenda lina Juliyasi kumatalikilo lyakalaa mazuba
aamvwiki aali lusele. Mbuli bupaizi bwa Mithraizimu mbubwakali kuyaa
kubaa mpuwo mumunzi wa Loma wamituni, ayalo mvwiki yamazuba aali ciloba
yakatalika kubaa mpuwo akubelesyegwa.
Kulangikaanga kuli muuya wabusongo wakali
kweendelezya kukomba mituni akweendelezya zintu cakuti eelyo mvwiki yazilengwa
leza niyaajuzyigwa aciindi ceelede cabupaizi bwa [Mithraizimu,], oobo bupaizi
bwakukomba zuba bulaa mpuwo alimwi bwakasolweda kusumpula buzuba bwa Zuba
atalaa mazuba woonse. Ncobeni eeci tacili cintu cakacitika mbuli ntenda. (Robert
L. Odom, Sunday in Roman Paganism, p. 157)
Malembe aamisela
aamba kuti, bana ba Isilayeli bakali kukomba mu “buzuba bwa Saturn” kutegwa
batondezye kuti buzuba bwa Mujibelo bwamazubaano nje Nsabata yamu Bbaibbele.
Pele buyo, komwe akataa tobile twaambo ootu nkakasalazyidwe:
- Bana ba
Isilayeli bakali mubuzangi, ncenciceeco Yahuwah ncaakabalekela kuti
baumputwe akutolwa buzike. - Kuzinguluka
kwa mvwiki akataa kkalenda lyabana ba Isilayeli akkalenda lyaba Loma
kwakaliimpene kapati.
Akataa mwaka wa A.D. 79 kusikila kumwaka 81, Muleli Titus wakayaka
zisambilo zyabantu boonse munsaa mulundu wa Esquiline ku Loma. Eezi
zisambilo zyakali kwiitwa kuti Nzisambilo zyokwa Titus; zyakalaa misyobo
yabuyaki minjaanji eeyo yakaanzwa amuyaki Famullus. Kubwaanda bwazisambilo eezi
kwakeengedwe kkalenda mbuli kasamu. Eeco ncimwi cintu akataa BuLoma cakali
kutondezya mvwiki yamazuba aali ciloba aayo aakapedwe mazina aamituni.
Eeli kkalenda lilaa mulimo nkaambo lyakali kutondezya
mvwiki ntaanzi yabakomba mituni eeyo yakali kutalikilamubuzuba bwa Saturn. Buzuba bwa Mujibelo mukkalenda litaanzi lina
Juliyasi tiibwakali buzuba bwaciloba pele bwakali buzuba butaanzi, kabutobelwa abwa Nsondo, mpoonya bwa Muvwulo akumanizya
mvwiki mubuzuba bwa Veneris,
naa mazubaano Bwasanu.
Kuzwa aciindi ca Muswaangano waku Nicea mumusela wane,
mvwiki iina Juliyasi yamituni yamazuba aali ciloba, yakatalika ubelesyegwa
kwiinda mumulawo, kutalikila mu Nsondo akumanina Mujibelo.
TONGOOSI #9: “Ncintu
cikatazya ncobeni! Inyika yoonse ibelesya kkalenda liimpene. Kukomba
kubelesya kkalenda eeli inga candimanina mulimo wangu. Ino inga bana bangu
baunka buti kucikolo? Webo tokonzyi kupona munyika yamazubaano akukomba
kweendelanya kkalenda eeli!”
BWIINGUZI: Kutongooka ooku kulwana kasimpe nkwakuti aabo batabilila
akukulwaizya kaambo aako, kunyina pe nibaakakide kuti kuteelela kasimpe
caambilizya kubweza ciciingano: ciciingano cakuteela.
Maumi aamazubaano aleendelezyegwa akkalenda lina Gregory;
mazuba aakubeleka, mazuba aazikolo, mamanino aamvwiki, mazuba aakulyookezya – woonse alabalilwa kubelesya mvwiki
iizinguluka kakwiina kulekezya. Kuti mumuni wa Nsabata yakasimpe watambulwa, kuyooba kwaandaanya. Eeci ncecintu
citakonzyi kuleyegwa pe.
Milimo yakasweeka, nkwatano azyalo zilamana eelyo muntu
nazumina kasimpe eelyo umwi akataa banabukwetene natazumini. Nokuba boobo, eeci
taceelede kulesya batobeli bamasimpe bokwa Yahushua. Aabo bayandisya
kasimpe atalaa zyoonse tabalindili kuti kasimpe kabaa mpuwo pe, nokuba kuti
cuubeube kuteelela. Eelyo nobakamvwa kasimpe, balazumina mpeenya aawo
akutambula ciciingano, kabazuminana amwaapositolo Paulu kuti “Nkaambo mapenzi eesu ngotupenzyegwa cino ciindi maubauba aatola
buyo kaindi kaniini, alainda kutucitila bulemu bupati loko butamani, . .
. .” (2 Bakolinto
4:17, KJV)
Mumuni uyaa kuyungizya kumweka. Lusyomo lwakavwukkidwe
kunsaa kulubila kwamanjezyeezya aziyanza zyabantu, lino LUYAA kujokolosyegwa.
Hena webo
walisalila kutobela na?
Hena webo ulakayandisya
ncobeni kasimpe cakuti ulakateelela kufumbwa muulo ngonga wabbadela mukucita
boobo?
Kukondwa kuteeli kulindila
baabo balisalila kuteelela kasimpe.