Kkalenda lya Mulengi liyeeme aMwezi aZuba, mbuli bwaamba Mangwalo.
Mbuli ŋunzuunzu akukkomanina kkalenda lyamasimpe eeli mbokuyaa kukomena,
mbweenya buyo atwaambo twabufubafuba tukazyanya akkalenda eeli. Ino
ndilili Mwezi niwaalengwa ncobeni alimwi hena eeci inga canyonganya
mumuni Wakujulu ooyu kubamba ciindi? Hena inga twasyoma ncobeni busongo
anzila yakabikkwa ku Matalikilo? Atuyandaule lino.
Mukuyandisya cisobano cabuzuba niiwa kapati
mvwula kutegwa bana batakkalikili bakasobanine anze kuzwa muŋanda, Alex
aSophia, bakalilongela mucimbayambaya abazyali babo kabaya kucintoolo cipati
camyootokala kuti bakalangilizye mbobabamba myootokala azimwi zicitka ooko. Mukwasyi ooyu wakainda
maganda manjaanji oomo mwaayobwedwe zibeela zyamyootokala amavwili. Bakanjila
mucibambilo camyootokala cipati alimwi ceebeka, bakalangilizya kabalakeme eelyo
mancini mapati ababelesi batonkomene muluzyibo nibaatalika kukobaika
zibeelabeela ziteebeki, mpoonya asyoonto syoonto pele mukutobezyanya
cabunkutwe, cibeela comwe comwe cakaswaanganyigwa antoomwe akubamba mootokala.
Cibeela comwe comwe nicaabikkwa mucibaka caco, Alex wakalibilika. Cintu
ncaakali kuyandisya akataa myootokala yakwe yakusobanya, akali mavwili aayo
aakali kutizyaanya myootokala eeyo ansi lya munkicini. Alex wakabuzya bawisi
kuti, “Ino alikuli mavwili?I no inga eeyi myootokala yaunka buti kuli koonse?”
“Kokkazyika camba,” bakamwiingula bawisi. “Bayaka myootokala balijisi kale
makanze aciindi cini ncobeelede kuswaanganya zibeela zyoonse. Ndasyoma zyoonse
inga baziswaanganya muciindi ceelede.” Alex taakaninga mvwisya kabotu pe.
Mumeso aakwe walo waabwene kuti mavwili cakali cintu ciyandika kapati.
Wakakulwaizya bamukwasyi wakwe kuti baye kumbelaa mulongo ooko kuli myootokala
iimanide kale kubambwa. Sophia a Alex bobile bakalilila kuti babwezegwe
mumaanza aabazyali babo kutegwa balangile ataala lukwakwa kumamanino aamulongo
ooyo. Mpoonya bakasika! Myootokala iilibotela, iimwekamweka yakali kukunkulika
kuzwa mumulongo wakubambwa…kiijisi mavwili! “Mavwiliiii!” Alex waakankamuka.
Wakamvwa kabotu kubona kuti mavwili akalibikkidwe muzyibaka zyawo amyootokala.
“Alimwi mulizyi?” Bazyali ba banaaba bakaamba kumwi kabamwetamweta. “Uulya uli
waalya mootokala nguwesu!” Alex a Sophia bakakwiila cakukkomana kabasekelela!
Cakali cintu cikondelezya kubona mootokala wabo mupya kuubambwa! Bakali
kunooibaluka buzuba oobo kusikila lyoonse mane do kutamani.
Mukaano aaka, tulabona Alexa mbwaakali
kuyandisya kuzyiba akusyoma muli baabo bayaka myootokala. Kuli nguwe, mavwili
akali kuyandika kuba ngaataanguna kubikkwa; nokuba boobo, bayaka myootokala
bakalaa makanze anzila yakubamba mootokala. Kuti basyaazyibwene baanyika
kabakonzya kwaanza akuyaka mootokala, hena inga tiitwasyoma makanze aaTaata
wesu wakujulu anzila eeyoo njaakabikka mumvwiki ya Kumalengelo?
Kuli kaambo kabelesyegwa kanjikanji aako kakazya kkalenda lya Mulengi litobezya
Mwezi Azuba, aako kaambo kasozya kwaamba kuti nkaambo Mwezi tiiwakalengwa,
nanka tiwaaninga pegwa mulimo wakubelesyegwa 1, kusikila
buzuba bwane bwa Malengelo, nkokuti tuukonzyi kubaa mulimo mupati mukkalenda
lya Mulengi, kapati kujatikizya kuzinguluka kwa mvwiki. Nokuba kuti bamwi
bakazya kasimpe aaka balafwamba kweezyeezya mumusyobo ooyu kuti “mbobumboni”
bukazya Kkalenda litobezya mwezi-azuba, pele kuti twalomya kulangisya
kweezyeezya ooku inga twalibonena bufubafuba buli mumo.
Taata wesu Wakujulu ngo Mulengi wazintu
zyoonse zibikkidwe mubunkutwe mumasena mozibede, zyoonse eezyo zilaa kaambo
kakubwene, amilazyo yeendelezya mulengalenga wesu weebeka. Tulabona busongo
buli munzila nzyaakabikka kuzwa kumvwiki ya Malengelo ku Matalikilo. Walo
wakatalika kulenga kakunyina cintu nociba comwe, akulenga zyoonse muciindi
ceelede cimwi acimwi mumulongo wakulenga zintu. Walo naatakalenga Adamu a Eva
mubuzuba butaanzi nkaambo bakeelede , “kuzyalana akuzuzya nyika akwiilela,
akulela atalaa nswi zyamulwizi abayuni bamujulu acintu cili coonse cipona
ceendeenda atalaa nyika.” Kunyina cakaliko mubuzuba butaanzi eeco ncibaali
kunga balela nokuba kweendelezya; Nyika yakanyina bubambe alimwi yakanyina
akantu pe.” Aboobo, bakalengwa eelyo cikkalilo cabo nicaamanide kale
kulengwa, atwalo tusamu abanyama bakeelede kukomena akuzyalana. Atulange
kutobelanya mbwaakalenga zintu Yahuwah mubuzuba butaanzi, bwabili, abwatatu
kuti tubone mbwaayendelana abuzuba bwane, bwasanu abwacisambomwe.
Cilitondezyedwe munzila iisalala kuti Yahuwah
wakalenga akubambulula Cikkalilo caanyika mpoonya wakacizuzya zintu zipona.
Yahuwah…
Buzuba butaanzi: Wakalenga Mumuni- musinze wakazandulwa. Mbo Buzuba a Busiku
butaanzi.
Buzuba bwabili: Wakaandaanya meenda aakavwumbide nyika (wakalenga mulengalenga).
Buzuba Bwatatu: Wakabunganya meenda aakali atalaa Nyika mubusena bomwe, akulenga
nyika njumu: wakiibikka
Ambaakani ya Malengelo aawo, kulibonya kuti
nyika yaali kukonzya kutabilila buumi bwabanyama. Mubusongo Bwakwe buteeli,
Yahuwah wakaya kumbele kubambilila nyika yesu iilibotela.
Buzuba bwane:
Mimuni yobile mipati, iZuba a Mwezi, zyakalengwa akupegwa milimo yazyo
akubikkwa mumasena aalondwedwe mozyeelela kukkalila. Mulimo wazyo wakubamba
ciindi akutondezya ziindi zyakukomba, wakapandululwa:
“…alimwi ayibe zitondezyo, zitondezya
ciindi camwaka [H4150], amazuba, amyaka.” (Matalikilo 1:14)
H4150: “Mo’ed ndibbala libelesyegwa kwaamba
mbungano zyabupaizi zyoonse. Lyakayeeme kapati acivwuka cini cakupailila. . .
.[Yahuwah] wakaswaangana a Isilayeli oomo kutegwa abayubunwide kuyanda Kwakwe.
Ndibbala libelesyegwa kanjikanji mukwaamba mbungano zyakupaila …zyabantu
bokwa [Yahuwah].” (“Lexical aids to the Old Testament,” Hebrew-Greek Key Word
study Bible, p.1626.)
Mpampawo aawa Mulengi mpaakabikkila zibambyo
zyaciindi mumulengalenga. Kuyungizya akutondezya ziindi zyakukomba, Mozesi
wakalemba acimwi ceelede kucitwa amimuni yamujulu eeyo,
“kweendelezya buzuba abusiku, akwaandaanya
mumuni kuzwa kumusinze.” (Matalikilo 1:18)
Eeci caambwa waawa, nkwiinduluka kwaamba
ceeco cakaambwa kumatalikilo mu Buzuba Butaanzi- kwaandaanya Mumuni a Musinze.
Aaka nkaambo kapati. Aawa mpampawo Walo mpaakabikkila “mavwili amoootokala”
mukkalenda Lyakwe, kweendelanya buli kaano nkotwamvwa kale. Aawa cilalibonya
kuti Zuba a Mwezi zyakalilengedwe kale akubeleka mulimo wakuyanda kwa Simalelo
, nkaambo zyakali kwaandaanya mumuni kuzwa kumusinze, buzuba kuzwa kubusiku
(muziindi zyamazuba otatwe kabutaninga sika Buzuba bwane. Eeci ncecilibonya
kapati kuti twalangisya mabala aaci Hebulayo ngabelesya Mozesi eelyo nalemba
zibalo. (H6213). (tulaboola aakale kukaambo aaka alimwi.)
Buzuba bwasanu: Wakazuzya lwizi azintu zilaa buumi, akuzuzya majulu amisyobo
yabayuni bauluka boonse. Amulange kuti mu Buzuba bwasanu Wakazuzya zintu zilaa
buumi muli mumasena aayo ngaakaandaanya mubuzuba Bwabili bwa Malengelo.
Buzuba bwacisambomwe: Mubuzuba bucaalizya bwa Malengelo, Yahuwah wakiizuzya nyika njumu
abanyama bakalaba alimwi mpoonya wakalenga Mwaalumi a Mukaintu. Aaba bakeelede
kubaa mazyalane akuzuzya nyika akubambilila zilengwa leza zyoonse. Amubone mu
Buzuba bwa cisambomwe Walo mbwaakazuzya nyika eeyo njaakalazyika mubuzuba
Bwatatu.
Kupiluka musyule kasyoonto…
- Mubuzuba butaanzi, bwabili
abwatatu, Mulengi wakalazyika nyika Yakwe. - Mubuzuba bwane, bwasanu,
abwacisambomwe, Walo wakazuzya nyika mumundando ngweenya mbuli mbwaakali
kulenga.
Buzuba Butaanzi |
Buzuba Bwane |
Buzuba Bwabili |
Buzuba Bwasanu |
Buzuba Bwatatu |
Buzuba Bwacisambomwe |
Hena tacili cintu cikondelezya kuti cilikke
cintu ncaakalenga mu Buzuba Bwane cakali ciindi? Mubuzuba Bwane, kweendelanya
bwaamba Matalikilo 1:14, mimuni yamujulu yakapewa mulimo wayo wakubamba akubala
ciindi ca kkalenda. Kuyungizya aawo, amubone kuti kunyina cintu (cizumi
cizyibidwe) cakalengwa kusikila milazyo yakkalenda niyaamanizya kubikkwa.
Mozesi taakalemba mvwiki yamwezi ooyo mu Matalikilo 1 pele swebo inga
tweezyeezya kuti eeyo mvwiki yakali boobu:
- Buzuba bwa Mwezi Mupya bujatikizya Matalikilo 1:1-2
- Buzuba bwamilimo Butaanzi bujatikizya Matalikilo 1:3-5
- Buzuba bwamilimo Bwabili bujatikizya Matalikilo 1:6-8
- Buzuba bwamilimo Bwatatu bujatikizya Matalikilo 1:9-13
- Buzuba bwamilimo Bwane bujatikizya Matalikilo 1:14-19
- Buzuba bwamilimo Bwasanu bujatikizya Matalikilo 1:20-23
- Buzuba Bwacisambomwe bujatikizya Matalikilo 1:24-31
- Buzuba bwa Nsabata bujatikizya Matalikilo 2:1-3
Kuya kumbele kuzubulula mundando wazintu
zyaacitika mu Mvwiki ya Malengelo, mbuli mbutwamvwa kale, izuba, mwezi,
anyenyezi (azintu zyoonse zili mumulengalenga) zyakalengwa mu Matalikilo 1:1.
Oolu lusyomo lulayumya kujanwa kuti twamvwuntauzya cilembedwe caambilizya
Malengelo. Nceeci nkamu ya WLC nciisyoma kuti ncencico Mangwalo ncaasoleka
kwaamba:
“Kumatalikilo Elohimu wakalenga julu
anyika.” (Matalikilo 1:1) (kusanganya a zuba, mwezi, anyenyezi, eezyo zikkala
mumajulu).
Ibbala lyakuti “wakalenga” aawa ndyakuti bara
[H1254). Musyobo ngolibelesyegwa mubbuku lya Matalikilo 1 uboneka kwaamba
kulenga ncobeni cimwi cintu, mbuli kulenga kakunyina kuzwa kucintu cili
coonse. Eeli bbala libelesyegwa buyo ziindi zyosanwe mucibalo ca Matalikilo
1: (1) “…wakalenga majulu anyika.” (2)”wakalenga ba
zenimutendu…” (3) “…wakalenga muntu mucinkonzya Cakwe…” (4) “…wakamulenga
Walo; mwaalumi amwanakazi (5) wakabalenga balo.”
Ibbala alimwi lisanduludwe kuti “wakabamba”
mubbuku lya Matalikilo lyoonse ndibbala lyakuti asah (H6213). Eeli bbala
lyaamba “kucita cintu nanka kubamba, munzila imwi nkokwaamba kuti: kumanizya
kubamba, kusumpuka, kupa mulimo, …”2 Eeli bbala, mucibalo citaanzi
ca Matalikilo, libonekaanga liiminina kusumpula naa kuyungizya atalaa cintu
cilengedwe kale, naa kupa mulimo kucintu cimwi. Ngooyu mukonzyanyo: Yahuwah
“wakabamba” (H6213) mulengalenga kwiinda mukwaandaanya meenda aayo aakaliko
kale; Walo “wakabamba” (H6213) mimuni mipati yobile.” Intembauzyo 104
niiyinduluka kwaamba mundando wazintu mbuzyaalengwa mumvwiki ya Matalikilo,
ibelesya bbala ndyeenya ndyabelesya awalo Mozesi mu Matalikilo 1:16; pele oomo
libelesyedwe kuti “wakapa mulimo.”
“Wakapa mwezi mulimo (H6213)
wakubamba ziindi zyakukomba [mo’ed].” Intembauzyo 104:19
Ooku kuteelela boobu kumunika Matalikilo
1:1, ibuzuba butaanzi bwa Malengelo. “Akube mumuni” mu “Buzuba butaanzi”, aawa
mpaakatalikila kubala kwazuba, alimwi eeci ncecitusalazyila mbokunga kwaba mazuba
aabalwa bomwe bomwe (aajisi mumuni / amusinze waandeene) kabutaninga sika
“Buzuba bwane.” Izuba nilyaatalika kubala mu “Buzuba Butaanzi” ncecintu
cipandulula mbokwaali buzuba (H3117- yom: “kukasaala;
ibuzuba”) abusiku kabutaninga sika “Buzuba Bwane.” Izuba, mwezi a nyenyezi
“zyakapegwa mulimo” mukkalenda lyabulemu mu “Buzuba Bwane.” Nokuba boobo,
“zyakalengwa” (bara – H1254) kumatalikilo mbuli mbokulembedwe kuti
“Elohimu wakalenga majulu…” (Matalikilo 1:1).
Kuyeeya kuti Yahuwah wakacileelede kupa
mulimo ku Zuba aMwezi mubuzuba Butaanzi akuti eezi tazikonzyi kubelesyegwa mu
Kkalenda lyakwe, taali maanu aakkwene aaya pe. Walo ulasalazya kutondezya kuti
Zuba a Mwezi nzya, “zitondezyo aziindi zyakukomba [mo’edim], alimwi amazuba
amyaka,” (Matalikilo 1:14) alimwi kuli bumboni buyumu bwa Mwezi mu Ntembauzyo
104:19, “Walo wakapa mwezi mulimo wakutondezya ziindi zyakukomba [mo’ed]: izuba
lilizyi ciindi ncolyeelede kubbila.” Mwezi Mupya mbuzuba ncobeni bwakukomba mu
Mangwalo woonse. Amulange Myeelwe 29:6, 2 Bami 4:23, Intembauzyo 81:3, Izaya
66:23, Ezekiya 46:1-6, a Amosi 8:5.3
Bunji bwabantu bamazubaano, ncuubauba kuli
mbabo kubelesya kkalenda litobezya zuba lilikke nokuba kuti zuba tilyaapegwa
mulimo kusikila mubuzuba bwane. Nkaambo nzi Mwezi ncuunga wabula mulimo mu
kkalenda, kapati mukusalazyilwa kuli mu Ntembauzyo 104:19?
Wakapa mwezi mulimo wakutondezya ziindi
zyakukomba; Izuba lilizyi ciindi ncolyeelede kubbila.
Ooku kukazya kwamusyobo ooyu nkuupaupa buyo
ameso. Kunyina ampokwiimvwi kapati eelyo notubona kuzwa mu Mangwalo kuti Zuba
aMwezi zyakalengwa mu Matalikilo 1:1.
Kucenka buyo
ciindi citaanzi, bantu bamwi babona kuti kukazya kuti Mwezi tiiwakapegwa mulimo
mubuzuba butaanzi kutegwa utabelesyegwi mu Kkalenda Lyakwe, kuti muzeezo
wamaanu. Nokuba boobo, Mangwalo atondezya cintu ciindene amuzeezo ooyo. Mwezi
wakali alimwi icibelesyegwa kutondezya ziindi zya Mbungano Zyakwe Zisetekene, ziindi zyakukomba, aboobo
awalo ncibeela ca Kkalenda Lyakwe. Mwezi uli mbuli Kkalenda litakonzyi
kwaatulwa mumajulu. Aatembabulwe Yahuwah, lino alyoonse kutamani, nkaambo ka
makanze Aakwe aalondokede, busongo Bwakwe, bwaabi Bwakwe mukutupa Kkalenda
Lyakwe lili mumulengalenga libotu alimwi litamani!
1 Tulasanganya abbala lya “kupa mulimo”
nkaambo nkocili cibaka mumulaka waci Hebulayo wakusanganya Zuba aMwei kuti
zyakalisanganyidwe mukwiita kuti kube Mumuni mubuzuba butaanzi bwa Malengelo,
alimwi zyakapegwa masena amilimo yazyo
muli bwane bwa Malengelo.
2
Strong’s Dictionary
3 Myeelwe
29:6 ambali lya cituuzyo cakuumpa amaila aakutuuzya mu Mwezi Mupya, kwakali
cituuzyo cakuumpa amaila aaco, azituuzyo zyakunywa, kweendelanya aziindi
zyakupaila, mbuli kununkilila kulweela, cituuzyo cicitwa amulilo kuli Yahuwah.
2 Bami 4:23
Nkabela wakati, “Nkaambo nzi webo ncounkila kuli nguwe sunu? Tabuli
buzuba bwa Mwezi Mupya nokuba bwa Nsabata.” Walo wakati, “Cilikabotu.”
Intembauzyo 81:3 Kolizya impeta aciindi ca Mwezi Mupya, acindi ca Mwezi uuzwide,
aciindi capobwe lyesu lisetekene.
Izaya 66:23
Alimwi ciyoocitika Kuti kuzwa ku Mwezi Mupya umwi kuya kuli umwi, Alimwi
kuzwa ku Nsabata yomwe kuya kuli imwi, Bantu boonse beelede kuboola akukomba
kunembo Lyangu,” mbwaamba Yahuwah.
Ezekiya 46:1
‘Mboobu mbwaamba Yahuwah Elohimu: “Mulyango wankota iili mukati iilangide kujwe
unoojedwe kwamazuba aamilimo aali cisambomwe; pele mubuzuba bwa Nsabata weelede
kujulwa, alimwi mubuzuba bwa Mwezi Mupya weelede kujulwa.
Ezekiya 46:6
Mubuzuba bwa Mwezi Mupya unooli mucende
uutajisi kabata, bana bambelele bali cisambomwe, amugutu; tabeelede
kubaa kabata.
Hosiya 5:7
Bakamucitila zyabumpelenge Yahuwah, Nkaambo bakazyala bana bakomba mituni. Lino
Mwezi Mupya uyoobanyonyoona amazyalane aabo.
Amosi 8:5 Kabaamba kuti: “Ndilili
Mwezi Mupya nuutiyinde, Kutegwa swebo tuuzye maila? Ansabata ilamana lili,
Kutegwa tusambale mpunga. Katucesya efa akukomezya shekeli, akubeena kwiinda
mukupindaula zikkelo.